Phan Chu Trinh sinh năm Nhâm Tuất(1872) niên hiệu Tự Ðức 26, tự là Tử Can, hiệulà Tây Hồ, biệt hiệu là Hy Mã, quê ởxã Tây Lộc, huyện Tiên Phước, phủ Tam Kỳ, tỉnh QuảngNam .Thân phụ ông là Phan Văn Bì?h, theo nghềvõ với đã tích cực chiến đấu tronghàng ngũ Cần Vương . Thân mẫu là Lê ThịChung, nhỏ một bên thế gia vọng tộc tại làng mạc PhủLâm rất thông đạt Hán học và gồm nhiềuđức hạnh .Thuở thiếu thời Phan Chu Trinh được hiền mẫu ân cầnchăm sóc, trong lúc phụ thân mãi lo công việcvõ biền . Chẳng may mẹ mất sớm, vì thân phụ phải bận vớivõ nghiệp, ít săn sóc đến việc học hànhhành nên mãi đến năm lên 10, Phan Chu Trinhmới được vào trường học tập.Vì mối tình yêunước sớm nẩy nở vào trí của Phan Chu Trinh đề xuất tronglúc các bạn đồng học chăm chỉ ngốn những lời giảng dạycủa thầy để nhồi vào óc đạo lý cùng chữ nghĩacủa Thánh hiền, ông tỏ ra rất xao lãng, thờ ơ . Dođó, vào suốt tía năm liền học tập, Phan Chu Trinh chỉ học lấylệ Năm 1885, ghê thành Huế thất thủ, vua Hàm Nghi phảichạy trốn ra Quảng Trị . Các đạo Cần Vương khángPháp nổi lên khắp những nơi . Ðể mang lại Phan ChuTrinh gồm một nghề hợp khả năng và cũng đồng thời được đắcdụng vào buổi đất nước nghiêng ngửa, thân phụông đến ông theo học nghề võ . Thời gian bấy giờthân phụ ông được cử làm Chuyển vận sứ đồn ABá thuộc hạt Tam Kỳ .
Bạn đang xem: Tiểu sử phan chu trinh
Năm 1887, bởi nghi kỵ, thân phụPhan Chu Trinh bị hại, việc học tập võ nghệ của ông bịgián đoạn. Nhờ người anh cả rước thầy về mang lại ông tiếp tụchọc nghề văn . Bởi nhận thấy muốn có uy tín để thựchiện chí lớn tron việc cách mạng để giành lại chủquyền của đất nước, nên ông đổi sang học nghề nghiênbút, chớ thực ra ông ko bao giờ thíchcái lối học hư văn .Theo học bốn năm ở đơn vị . Phan ChuTrinh tỏ ra xuất sắc tuyệt vời, ông thường cónhững lý luận sâu sắc , những nhận xét rối rắm .
Năm 1889, theo thụ nghiệp với vị Ðốc họcTrần Mã Sơn, Phan Chu Trinh được bổ vào ngạch học sinh .
Năm 1900, trong kỳ thi Hương, Phan Chu Trinhthi đỗ Cử Nhân, và qua năm sau 1901, ông đỗPhó Bảng (nhằm niên hiệu Thành Thái thứ 13).
Ông được bổ làm cho Thừa Biện ởHuế, ít lâu sau, người anh cả của ông mất, ôngxin về quê dạy học . Năm 1903, ông được bổ có tác dụng ThừaBiện ở Bộ Lễ . Trong thời gian từ 1902 đế 1905, Phan Chu Trinhcó dịp học những tác phẩm bao gồm tư tưởng cáchmạng của Jean-Jacques Rousseau, Montesquieu, Voltaire ... Càngtiếp xúc nhiều với các quan trường, Phan Chu Trinhcàng thấy rõ cảnh thối nát , hủ bại trênđường cử nghiệp .
Lúc bấy giờ lực lượng Cần Vương lầnlần tung rã, thực dân Pháp bắt đầu đặt nền thống trịtrên đất nước Việt phái mạnh .Trước cảnh giang sơn nghiêngngửa, nhận thấy sự bất lực với thối nát của triềuđình Huế, Phan Chu Trinh xin từ quan và bắt đầu hoạt độngchính trị với các ông Phan Bội Châu, LươngNgọc Can, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp .Sau lúc từ quan tiền về hoạt động thiết yếu trị, Phan Chu Trinh đãcùng với nhị bạn đồng khoa là Trần Quý Cápvà Huỳnh Thúc kháng rủ nhau vào nam giới vậnđộng đồng bào những giới . Vào đến BìnhÐịnh gặp thời gian quan tỉnh mở một kỳ thi cho học trò, đầubài là Chí thành thông thánhvà Lưỡng Ngọc danh sơn ba ông mạo tên làÐào Mộng Giác nộp quyển làm bài bác PhanChu Trinh làm bài thơ với hai ông TrầnQuý Cáp cùng Huỳnh Thúc Khánglàm bài phú . Những bài bác nàykhông theo quy tắc thông thường nhưng mà cốt để thức tỉnhnhóm sĩ phu . Quan tỉnh không dám quả quyết phảidịch thanh lịch chữ Pháp để trình viên Khâm sứ đồngthời truy tìm tầm tác giả của hai bài xích văn biện pháp mạngkia, nhưng không tồn tại kết quả Việc này đãcó ảnh hưởng lớn đến đám sĩ phu thời bấy giờ . Tới PhanThiết, Phan Chu Trinh bị bệnh phải cù trở về Huế . Sau mấytháng dưỡng bệnh, ông ra Bắc tìm kiếm cáchlên lặng Thế để gặp Hoàng Hoa Thám, nhưngchính sách bạo động của Hoàng Hoa Thámkhông ham mê hợp với chủ trương của ông, nênông lại xuống Trung Châu Bắc Việt vận động với nhómnho sĩ Bắc Hà . Ðâu đâu ông cũng đề xướngchủ trương tân học, cực lực đả kích các quan trườngtham lam với những công ty hủ nho . Vào thời gian nàyông kết nạp được một số đồng chí đáng kể . Phan ChuTrinh tán thành phong traò xuất dương du học doPhan Bội Châu khởi xướng . Lời kêu gọi của Phan BộiChâu, với sự hưởng ứng của Phan Chu Trinh khiến được mộtphong trào xuất dương rất rầm rộ . Ðể được quan liêu sáttại chỗ sự tiến triển của các nước, Phan Chu Trinh liền trốnsang china . Ông gặp Phan Bội Châu tại Hương Cảng rồihai ông thuộc sang Nhật. Ở đó được 10 tháng,ông lên đường về nước (năm 1906) . Phan Chu Trinh quyếtđứng ra tranh đấu công khai minh bạch với chính quyền bảo hộPháp . Ngày 15 mon 8 năm Bính Ngọ (1906), ông gởi lên Toàn Quyền Pháp ởÐông Dương một bức thư nhiều năm 12 trang gồm mấy điểm sauđây :
- bởi vì sự dung túng thiếu của chínhquyền Bảo Hộ mà những bọn thăm quan ô lại lộng hànhkhiến cho người Việt phái mạnh bạc nhược suy yếu .
- chủ yếu quyền Bảo Hộ đãdùng một chính sách bạo ngược, tànác đối với dânViệt Nam, ko tôn trọng sinhmạng con người, muốn chém giết ai tùy ý .
- bởi những cách đối xử tànác này, mà lại bọn quan tiền lại lợi dụng quyền thế bắt nạtdân chúng, tìm phương pháp vơ vét cho đầytúi tham, tạo ra một tình trạng biđát vào dân chúng. Bức thơ của Phan Chu Trinhđã tất cả ảnh hưởng rộng lớn trong dân bọn chúng .Ông bắt đầu hoạt động mạnh, hô hét tổ chức nhiềubuổi diễn thuyết tại trường Ðông khiếp Nghĩa Thục . Thựcdân Pháp để ý căm thù cùng triềuđình Huế cũng rất bực tức quyết tìm cáchhãm hại ông. Nhưng Phan Chu Trinh vẫn khôngmàng đến, ông đứng ra lãnh đạo phong tràoduy tân, khuyến khích đồng bào mở trường dạy học,lập những hội buôn như Ðông gớm Nghĩa Thục, HồngHưng Tân, công ty Minh Tân, ông cảm hóađược rất nhiều nhân sĩ . Phan Chu Trinh lại hô hàothanh niên vận Âu phục , cắt tóc ngắn, ủng hộcác sản phẩm với hàng nội hóa để giúpcho nền kinh tế trong nước được dồi dào . Ða số thanhniên trong toàn quốc đã nhiệt liệt hưởng ứng phongtrào duy tân này .
Năm 1908, tại tỉnh Quảng phái mạnh phongtrào phòng thuế nổi lên mạnh mẽ lan rộng cáctỉnh miền Trung Việt. Ðầu ngày xuân năm 1908, thựcdân Pháp ra lệnh đóng cửa Ðông kinh NghĩaThục . Nhân việc phòng thuế ở Quảng Nam, vốn đãkhông ưa Phan Chu Trinh vày ông đã nhiều lầnđả kích với nguyền rủa thậm tệ chúng, đề nghị bọnquan lại nam triều và thực dân Pháp đổ choông "xui dân có tác dụng loạn" và "phá rối"liền bị hạ lệnh bắt ông ... Rất nhiều nhân sĩ bị bắt,và vào dịp này, ông nghè Trần QuýCáp bị nam giới Triều lên án xử chém tại NhaTrang . Riêng Phan Chu Trinh bị bắt đem về giam tại tòaKhâm Sứ. Ðể phản đối hành động khủng bố của thựcdân, Phan Chu Trinh tuyệt thực vào bảy ngày . Nhận thấytình thế khó khăn xử, viên Khâm Sứ Phápphải giao trả ông về Cơ Mật Viện của tandtc NamTriều, ông bị bọn quan lại kết án tử hình . Nhờcó hội Nhân Quyền can thiệp với chánh phủPháp. Chủ yếu quyền Bảo Hộ phải điều đình với NamTriều đổi bản án "tử hình" ra "Côn lôn ngộxá bất nguyên" (bị đày ra Côn đảo mãnkiếp không được đặc xá ". Bỏ giam ở bên laoPhủ Thừa được it" lâu, Phan Chu Trinh bị đày đi Cônđảo . Thời điểm đi ngang qua cửa Thượng Tứ (Huế), ông đãngâm bốn câu thơ bằng chữ Hán nhưng mà ôngPhan Khôi đã dịch như sau có xiềng nhẹ bước khỏiđô môn,
Hăng hái reo hò lưỡi vẫncòn
Ðất nước hãm chìmdân tộc héo
Làm trai đâu xá thứCôn-lôn
Trong cảnh tội phạm đày, nhưng PhanChu Trinh rất được chính phủ Pháp trọng đãivà kính nể. Chủ yếu viên Thống Ðốc nam Kỳđã ra tận Côn đảo để kiếm tìm hiểu lập trường tranh đấucủa ông . Năm 1910, nhờ có hội Nhân QuyềnPháp (do sự vận động của ông Ernest Babut vào 3 nămtrời) can thiệp ráo riết với bao gồm phủ Pháp, thủtướng Pháp lúc bấy giờ là Klobulowsky vàTổng trưởng Bộ Thuộc địa là Trouillet lập Hội đồng để xétán Phan Chu Trinh . Chánh Tham Biện tỉnh Mỹ Tho làCousineau được cử làm cho chánh án . Mặc dùđã được ân xá, nhưng ông cũng bị thựcdân Pháp tìm biện pháp giữ mãi tại Mỹ Tho.Ông phản phòng và cương quyết đòi trở vềCôn Ðảo . Chính phủ Pháp đành phải đểông tự bởi vì .Vì muốn tranh đấu tất cả hiệu quả vào việccải giải pháp nền thiết yếu trị nước nhà và đồngthời để được học hỏi thêm, năm 1911, Phan Chu Trinh đãsang Pháp với Toàn Quyền Klobulowsky, thuộc theoông có người nam nhi tên là Phan Chu Dật .
Tại bố Lê, ông gởi convào trường học còn ông thì lại làmnghề rửa ảnh để sinh sống .Dù đến phải sống xa quê hương,ông vẫn ko ngừng hoạt động tranh đấu cho đất nước.Ông viết báo Pháp phản đối việc đào lăng TựÐức, yêu cầu bao gồm phủ Pháp buộc phải cấp tốcthay đổi cơ chế thuộc địa, giáo dục tinh thầntranh đấu của Việt kiều tại Pháp . Ông tìmcách liên kết với những lãnh tụ thuộc đảng cấptiến ở Pháp . Ông ko tiếc lời đả kíchnhững nạn tham nhũng thối nát của thực dân Pháp ởÐông Dương với chỉ trích chínhsách cai trị của họ . Phái khuynh tả ở Pháp rấttán thành việc làm của Phan Chu Trinh, nhưngcác quan liêu lại ở các thuộc địa Pháp rất cămthù và oán thù ghét . Tiền trợ cấp củaông cùng tiền học bổng của bé ông là Phan ChuDật đều bị truất, đó là kết quả sự trả thù củathực dân .Hai cha con ông phải sống kham khổ với vấtvả với số lương rửa ảnh của ông hàng thánglà 50 quan liêu . Dù phải sống trong cảnh đóirét, khốn khổ đủ mọi bề, Phan Chu Trinh vẫn cương quyết tranhđấu mang lại lý tưởng cao cả .
Năm 1914, chiến tranh Pháp Ðứcbộc phát, tại quê công ty vua Duy Tân nhâncơ hội đó gây biến, nhưng cuộc khởi nghĩa thất bại, TrầnCao Vân với Thái Phiên bị xử chém . VuaThành Thái với Duy Tân bị thực dânPháp đày quý phái đảo Réunion .Vì khôngchịu đi lính cho Pháp để đánh Ðức, Phan ChuTrinh bị vu cáo là làm gián điệp choÐức, đề xuất ông bị bắt giam vào ngục SANTE . Nơiđây ông bị hăm dọa đủ điều, nhưng tấm trung kiên vẫnkhông bao giờ cố đổi . Cần sử dụng võ lực khôngđược, người ta đã đem tiền bạc, quyền tước để download chuộcông , nhưng cũng vô hiệu quả . Nhờ sự can thiệp củaÐảng làng Hội cùng Hội Nhân Quyền Pháp, năm1915 thiết yếu phủ Poinceré phải cam kết giấy phóngthích ông. Vừa bay khỏi cảnh giam cầm, Phan ChuTrinh lại phải khóc nhỏ . Phan Chu Dật sau 6 năm học tậpđã thi đỗ bằng Tú Tài Vật Lý Học, được chaủy thác sứ mạng về nước để hoạt động . Vị bao năm sốngthiếu thốn đói lạnh, Chu Dật mang phải bệnh lao phổi . Về đếnquê đơn vị chưa đầy một năm, Chu Dật mất .
Năm 1922, vua Khải Ðịnh sang trọng dự cuộc đấuxảo quốc tế ở ba Lê, Phan Chu Trinh gởi cho nhà vua mộtbức thư lời lẽ nghiêm khắc buộc Khải Ðịnh phải thoáivị nhường quyền lại đến quốc dân cùng kể bảy tội nhàvua đã làm và đáng tội chém đầu.Có đoạn ông đã viết : "... Một là vìTrinh này đối thuộc bệ hạ đã đoạn tuyệt hẳn,không còn một chút quan liêu hệ gì, chỉ đứngvào cái địa vị đối đãi nhưng thôi, chonên bức thư này sẽ không phải kéo lên chobệ hạ mà chính là gửi cho bệ hạ, hai chữ bệ hạmà tôi cần sử dụng đây, chẳng qua làcái tiếng xưng hô đã quen thuộc trong Hán vănđó nhưng mà thôi ... Thời nay Trinh này đềthư cứ gửi ngay cho ông Bửu Ðảo là cáitên húy của bệ hạ , để tỏ ý phản đối ." Bức thư củaông, sau khi được công bố, khích động được tinh thầntranh đấu của đồng bào trong và ko kể nước .
Năm 1925, chủ yếu phủ Pháp nhậnthấy Phan Chu Trinh là một người ái quốc chânchính có cơ chế ôn hòa,nên tất cả ý muốn góp đỡ ông .Phái tả đảng bên Pháp từ thọ đãcó cảm tình với ông được thắng phiếu trong cuộc bầucử Nghị Viện và lên nắm thiết yếu quyền . Thấy cơ hộithuận tiện cho doanh nghiệp đem tài trí ra giúpdân góp nước, ông xin trở về quê nhàvà được thiết yếu phủ Pháp chấp nhận.
Về đến Saigon, Phan Chu Trinh cóý định ở lại vào Nam ít lâu rồi sẽ ra Trung Bắcđể hoạt động. Dù tuổi già sức yếu, bệnh hoạn vìbao năm sống vất vả thiếu thốn ở Pháp, Phan Chu Trinh vẫn hănghái tranh đấu . Ông vận động với bên cầm quyềnPháp để xin đại xá cho Phan Bội Châu bị bắt ởThượng Hải với sửa soạn hai bài bác diễn văn để đọc trướccông bọn chúng :
1. Ðạo đức cùng luânlý Ðông Tâỵ
2. Quân trị chủ nghĩa, dân trịchủ nghĩạ
Nguồn:http://xuquang.com/dialinhnk/danhsi/pct.htmPhanChâu Trinh (1872- 1926) là một trong nhữngnhân vật lịch sử tiêu biểu của giải pháp mạng Việt Namcận đại, một đơn vị tư tưởng lập hiến Việt Namđầu thế kỷ XX.
Ông là người thôn Tây Lộc,huyện Hà Đông, tỉnh Quảng Nam, ni thuộc huyện Tam Kỳ,tỉnh Quảng Nam. Cha làm Quản sở sơn phòng, sau tham giaCần Vương. Thời gian nhỏ Phan Chu Trinh theo phụ thân học chữ và họcvõ. Năm 28 tuổi (1900) đỗ cử nhân, cùng khoa vớiHuỳnh Thúc Kháng, Phan Bội Châu. Năm sau, đỗPhó bảng, cùng khoa với Ngô Đức Kế, Nguyễn SinhHuy.. Phan Chu Trinh được bổ nhiệm có tác dụng Thừa biện Bộ lễ. Đến năm1905 thì từ quan ông cùng Trần QuýCáp, Huỳnh Thúc kháng vào nam Kỳ tìmhiểu dân tình sinh khí, tìm kiếm người đồngtâm, rồi ra Nghệ Ttĩnh, Hà Nội, lên căn cứ ĐềThám và bí mật lịch sự Hương Cảng gặp Phan BộiChâu, rồi cùng sang Nhật.
Năm đó, ở Nhật về, ông xác địnhđường lối cứu nước lâu bền hơn của mình, phátbiểu thiết yếu kiến và gồm một số hoạt động . Đầu năm1908, nhân vụ chống thuế ở Quảng Nam,ôngbịbắtởHà Nội và bị triều đình Huế kếtán "trảm giam hậu, lưu tam thiên lý, ngộ xábất nguyên" (Giam chờ chém, đày ba ngàn dặm,gặp dịp đại xá cũng quán triệt về) rồi đày từCôn Lôn. Năm 1910, được tha nhưng bị quản thúc ở MỹTho. Theo yêu thương cầu của ông, thực dân Pháp đồngý mang đến ông quý phái Pháp. Ở đây, ông vẫntiếp tục hoạt động theo đường lối nhưng mà ông đã tựxác định. Từ đó đến năm 1926 là năm Phan Chu Trinhmất ở dùng Gòn, cuộc đời ông là chuỗingày tranh đấu giải pháp mạng không ngừng.
Tư tưởng lập hiến là một bộ phận vào tư tưởngcách mạng của Phan Chu Trinh, thể hiện qua các mặt chủyếu sau đây:
1. Nước Việt Namcần gồm Hiến pháp
Trong tư tưởng bí quyết mạng Phan Châu Trinh,ông thường đề cao hiến pháp, coi đó làcông cụ pháp luật để hạn chế quân quyền độctôn cùng hà lạm của chế độ quần chủ chăm chếphương Đông. Ông nói: "lấy theo ý riêngmột người xuất xắc một triều đình cơ mà trị một nước, thìcái nước ấy không khác gì một đoànchiên, được ấm no vui vẻ xuất xắc là phải đói lạnh khổsở, là tuỳ theo lòng rộng tuyệt hẹp của người chănchiên. Còn như theo mẫu chủ nghĩa dân trị,thì tự quốc dân lập ra hiến pháp, luật lệ, đặt racác cơ quan liêu để lo tầm thường cho mọi người..."1
Lấy mẫu mực là nền dân chủ ở nướcPháp cơ hội bấy giờ, ông so với quanhệ giữa Tổng thống và Nghị viện đặt bên trên cơ sở Hiếnpháp. Nguyễn Văn Dương, Phan Châu Trinh tuyển tập, NxbĐà Nẵng, 1995.
Chính Hiến pháp xây dựng vàbảo vệ sự ổn định của chế độ dân chủ pháp trị: "Khi Tổngthống đã được bầu cử rồi, thì phải thề trước nhì viện ấy:"Cứ giữ theo hiến pháp dân chủ, không phản bạn,không theo đảng này chống đảng kia, cứ giữ côngbình, nếu có làm bậy, thì dânnó truất ngay. Trước thì gồm Macmahon, sauthì có Mil1erand bị cách chức cũng vày viphạm hiến pháp"2.
2. Về chủ quyền quốc gia cùng độc lậpdân tộc
Phan Châu Trinh là một nhà yêunước lớn, đồng thời với Phan Bội Châu nhưng biện pháp cứunước của nhì ông ko giống nhau, nhất là nhỏ đườngthực hiện giành lại chủ quyền cho quốc gia, giải phóngdân tộc...
Nếu Phan Bội Châu yêu nước bằng chủ trươngbạo động để giành độc lập, thì Phan Chu Trinh tráilại, ông phản đối chủ trương bạo động phương pháp mạng vàđi cầu viện nước bên cạnh để giành độc lập. ông muốnnhờ vào thiết yếu quyền thực dân Pháp màlàm chính trị công khai để “Khai dân trí, chấn dân khí,hậu dân sinh", để từ đó giànhlại chủ quyền mang lại đất nước, tự do, hạnh phúc mang đến nhândân.
 |
| Phan Châu Trinh (1872-1926) Ônglànhàcáchmạngxã hội, bao gồm tư tưởngdân chủ đầu tiên, là công ty văn hóa, mộtnhân biện pháp lớn. PhanChâu Trinh là một tấm gương sáng trong phongtrào Duy Tân đầu thế kỷ 20. Ông là mộtnhà nho yêu nước gồm nhiều suy nghĩ tiến bộ.Có thể xem ông là người có tư tưởngdân chủ sớm nhất trong số những nhà nho yêunước tiến bộ đầu thế kỷ. Đặcbiệt hơn nữa, ông chọn bé đường dấn thân tranh đấu nhưngôn hòa, bất bạo động. Ông coi dân chủ cấpbách hơn độc lập và coi việc cần sử dụng luậtpháp, cai trị quy củ tất cả thể quét sạch hủ bại phongkiến. Vớitinh thần yêu nước nồng nàn, suốt đời gắn bó vớivận mệnh đất nước, với cuộc sống sôi nổi, gian khóvà thanh bạch, ông xứng đáng để hậu thế ngưỡng mộ,noi theo ngày hôm nay... |
Phan Chu Trinh đề xướng với lãnh đạo phongtrào Duy Tân. Ông bao gồm ý định thiết lậpở Việt Nammột chế độ dân chủ tự trị. Tự trị nghĩa là táchkhỏi sự cai trị của thực dân Pháp. Trong Pháp -Việt liên hiệp hậu chi tân Việt Nam,PhanChuTrinhviết:"Tôi đã chủ trương tự trị, tin cậyPháp. Đã muôn cậy Pháp ắt ko lợidung lòng dân ân oán Pháp (…). Tôiđã chủ trương cậy Pháp thì thủ đoạn khôngthể bởi tự trị mà lại ra. Tự trị cũng chẳng là việc dễ lắmđâu, việc hỏng ắt cũng chết…” 4.
Như vậy, chủ trương của Phan Chu Trinh là dựavào Pháp để tự trị, còn Phan Bội Châuthì bài Pháp để độc lập. Mặc mặc dù Phan ChuTrinh chưa bao gồm lần nào giải ưng ý rõý nghĩa của chế độ "tự trị" ấy, nhưng qua bé đường tranh đấucủa ông cũng có thể chấp nhận được xác định được nội dung "tựtrị" ấy là tự cai trị mình, tách khỏi sự thống trịcủa thực dân Pháp, tự trị cũng nguy hiểm như độc lập. Chonên một tài liệu của Phủ Toàn quyền ĐôngDương đã viết: "Mặc dầu khuynh hướng tất cả vẻ khácnhau ở bên ngoài như thế, người ta vẫn phải côngnhận rằng các hoạt động cơ khớp với nhau chặt chẽ cùng đềunhằm mục đích cuối cùng là đánh đuổi ngườinước quanh đó đi"5.
3. Về chế độ chủ yếu trị
Phan Chu Trinh kịch liệt phản đối chế độ quân chủmà ông gọi là "quân trị" cùng đòithực hiện chế độ cộng hoà tư sản cơ mà ông gọilà "dân trị".
Ông giải đam mê "Quân trị chủ nghĩatuy bao gồm pháp luật mặc lòng, nhưng cứ tự tayông vua lập ra, chứ còn dân thì chẳng biếtgì hết. Vậy mang đến nên khi nào gặp một ông vuathông minh, anh hùng, hiểu rõ chiếc sự quan tiền hệdân với nước là thế nào nhưng mà trừng trị nhữngcái lũ tham quan, lại nhũng để dân được yên ổn lặnglàm ăn, thì dân giàu nước mạnh...”6. Ông cũng nói: "Nhân trị nghĩa là cáiphép luật thi hành rộng rãi hay lànghiêm ngặt là tuỳ theo chiếc lòng vui, buồn,thương ghét của một ông vua nhưng thôi,còn pháp luật tuy bao gồm cũng như không"7.PhanChuTrinhchorằng mặt Châu Âu, người tađã thực hành từ lâu rồi chủ yếu thể"Quân dân cộng trị mà Tàu dịch làquân chủ lập hiến", tức như thiết yếu thể "nước Anh, nước Bỉ,nước Nhật đang theo hiện nay"8.
So Sánh, ông khẳng định: "... Cáichủ nghĩa dân trị hơn cái chủ nghĩa quân trị nhiều”9,bởivì"theocáichủ nghĩa dân trị, thì tựquốc dân lập ra hiến pháp, luật lệ, đặt ra những cơquan để lo việc chung mọi người. Lòng quốc dân muốn thếnào thì được thế ấy..."10. Năm 1922, khi vuaKhải Định sang Pháp, Phan Châu Trinh đã viết “Thấtđiều thư" công kích trực diện chế độ quân chủ, địnhtội của Khải Định với hầu như kêu gọi quốc dântuyên chiến để "nhổ đến tận gốc, lấp cho dầy nguồn, ra tayquét sạch sành sinh vua, quan...
Phan Châu Trinh gồm đọc J.J. Ronsseau,Montesquieu với sống nhiều năm ở Pháp, trong nhàcủa Phan Văn Trường- một trí thức tân học, lại cũngdã tiếp xúc với Nguyễn Ái Quốc cùng đãbị thiết yếu phủ Pháp bắt giam một thời gian... Thế mànăm 1925, về sử dụng Gòn, ông giải thíchquân chủ lập hiến ở Châu Âu là "Quândân cộng trị", là bình đẳng theo lời dạy của KhổngTử: “Tự thiên tử dĩ chí ư thứ dân nhất thị giai dĩtu thân vi bản" tức là từ vua chí dân đềuphải lấy việc sửa mình có tác dụng gốc11 . Về chủnghĩa dân chủ, ông lại lấy câu của Mạnh Tử:"Dân vi quý, xã tắc thứ chi, quân vi khinh",nghĩa là dân quý hơn hết, lãnh thổ thứnhì, vua là nhẹ rồi ông lại nói: "Đạo Khổng- Mạnh đã mất rồi, nay ta muốn nước ta có một nền đạođức, luân lý vững vàng, thì cógì xuất xắc bằng ta hết sức đem chiếc chủ nghĩa dân chủChâu Âu về. Chủ nghĩa dân chủ bao gồm làmột vị thuốc tất thần hiệu cần sử dụng để chữa bệnh chuyên chếcủa nước ta vậy. Đem văn minh Ââu Châu về, tức đemđạo Khổng - Mạnh về"12. Nếu chỉ đọc đoạn nàythì gồm thể nghĩ đây là một cáchnói để dễ thuyết phục tầng lớp nho học. Nhưng, gắn liềnvào lời nói của Mạnh Tử về "dân vi quý”,ông đã viết: "Ngày nay, bên Đức, bênPháp, mặt Nga, tuy thiết yếu thể của họ cókhác nhau chút đỉnh nhưng đều thực hành cáichủ nghĩa dân chủ cả"13.
4. Về dân quyền Phan Châu Trinh làngười yêu thương nước lại chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của tư tưởng dânchủ tư sản qua tân thư. Bé đường cứu nước của ôngkhác với Phan Bội Châu ở điểm cơ bản là ôngchủ trương bãi bỏ chế độ quân chủ phong kiến, thực hiệndân chủ, khai thông dân trí, mở mangcông thương nghiệp. Không bạo động, ko nhờ ngoạiviện, cơ mà nhờ vào thiết yếu quyền thực dân, vinvào những lời hứa hẹn của đơn vị cầm quyền để làmchính trị công khai, mưu dân quyền, dân chủvà hạnh phúc mang lại nhân dân. đến nên,có thể nói lý tưởng dân quyền là tưtưởng căn bản quyết định hành động biện pháp mạng của PhanChâu Trinh.
Chủ trương xuyên suốt của ông là dựavào "nước Pháp là một nước có tác dụng tiền đạo vănminh của trả cầu, nay hiện bảo hộ nước ta, mìnhnhân đó mà lại học theo, siêng tâm về mặtkhai tự trị sinh, các việc thực dụng, dân tríđã mở rộng, trình độ ngày sẽ một cao, tứclà mẫu nền độc lập ngày tiếp theo ở đây"15.
Thứ văn Phan Châu Trinh tràn ngậptình thương yêu người dân bị áp chế,nghèo khổ cùng cực lực chống lại mọi kẻ quyền thế,giàu có, tàn ác…
"Nhớ vợ thương con, dạ nặng trì,Lên non còi túc, lệnh đòi đi.Ba quân hiệu liền kề nghe vang cả,Hai mối tình sâu rẽ sá chi.Non nước trót vương cơn bấn loạn,Cửa đơn vị đành chịu kiếp phân ly.Gươm thiêng một lưỡi anh từ giả.Giọt máu anh hùng luỵ nữ nhi"16.
Hay
"Biết lấy bỏ ra chi trả ái ân,Phần thời xã bắt nộp công ngân.Đá đá quý trơ đấy khôn đòi nợ,Tiền bạc vơ dâu để rảnh thân.Nghĩa mẹ ơn phụ thân trời đất nặng,Bán con đợ vợ mon ngày lần.Đắp đàng, đào suối, bòn tiến thưởng bể,Khuấy khoả do ai khổ kiếp dân"17.
Trong thư gửi Toàn quyền Paul Beau (ĐầuPháp chủ yếu phủ thư) tố cáo trước công luậntrong và ngoài nước về tội ác của thực dânPháp đối với quần chúng Việt phái nam Phan Chu Trinhđã kết luận theo hướng "Pháp - Việt đề huề" của ôngnhư sau: "Nếu thiết yếu phủ quả thật sẵn lòng đồi hếtchính sách đi, tuyển chọn chọn người hiền tài traoquyền bính cho, lấy lễ mà tiếp, lấy thànhmà đãi, bên nhau lo toan việc dấy lợi trừ hại ởtrong nước, mở đường sinh nhai mang lại dân nghèo, rộng quyềnăn nói mang đến thân sỹ, báo quán mang lại mở rộng đểthông đạt tình dân, thưởng phạt cho nghiêmminh để răn dạy răn quan lại lại, còn dấn những việc đổipháp luật, bó khoa cử, mở trường học, đặt toà tuthư, dạy lớp sư phạm, đến đến học công thương, học kỹ nghệvà những ngạch góp việc cho chủ yếu phủ, chỉsợ người Pháp bỏ nước Nam mà lại đi, còn ai toan mưuviệc chống cự nữa?"18.
Trong Thất điều thư gửi vua Khải Định (1922), Phan ChuTrinh cực lực công kích Khải Định với qua đólên án chế độ quân quyền độc tôn, quânchủ siêng chế, áp bức nhân dân.
Với tư tưởng ấy cùng hành động ấy, khi PhanChu Trinh qua đời, Huỳnh Thúc chống đã đọc trongbuổi tang lễ lời nhận xét: "Chủ nghĩa tiên sinh làđánh đổ siêng chế, là dân quyền tự bởi vì ..."19
5. Về cơ chế công ty nước và quảnlý nhà nước.
Quân trị chủ nghĩa cùng dân trị chủnghĩa, là bài diễn thuyết cuối cùng trong cuộc đờihoạt động cách mạng của Phan Châu Trinh nói ởSài Gòn vào năm 1925, trước khi ông qua đời(1926). Trong bài bác diễn thuyết này, ông đãtập trung trình diễn về mẫu mẫu bên nướclý tưởng mang lại Việt Namtương lai khi công cuộc duy tân hoàn thành.
Mô hình lý tưởng theo PhanChâu Trinh là tổ chức đơn vị nước của những nướcphát triển ở Châu Âu lúc bấy giờ (như Anh,Pháp... ). Tổng quát, nhà nước ấy được tổ chứcvà điều khô cứng theo nguyên tắc cơ bản là “tam quyềnphân lập", với cơ chế 3 quyền độc lập với nhau: lập phápgiao mang đến Nghị viện, hành pháp đứng đầu làGiám quốc (Tổng thống) vì chưng Nghị viện bầu ra, cùng tưpháp giao cho các cơ quan tiền xét xử độc lập đối vớihai ngành ha. "Đó là theo mẫu lẽ bố quyềnlà quyền lập pháp, quyền hành phápvà quyền tư pháp đều riêng biệt ra, không hiệp lạitrong tay một người nào” 20.
Bộ lắp thêm nhà nước ấy bao gồm các bộphận chủ yếu sau đây:
Nghị viện: Gồm có hai viện: Hạ nghị việnvà Nguyên lão viện.
Hạ nghị viện với số lượng Hạ nghị viên trêndưới 60 người, vày dân trực tiếp bầu ra, bao gồm nhiệm vụlàm Hiến pháp cùng luật "Số phận của nước Tâycầm ở trong tay chiếc viện ấy”21. Công dântừ đủ 21 tuổi trở lên gồm quyền bầu cử, 25 tuổi trởlên tất cả quyền ứng cử
Nguyên lão viện không vày dânbầu. Tuy nhiên viện này phối hợp với Hạ nghị viện để bầu chọn Tổngthống (Giám quốc) cùng nội các Chính phủ.
Tổng thống và nội các: Chức vụ Tổng thống(hay Giám quốc) đứng đầu ngành hành pháp doNghị viện bầu ra với nhiệm kỳ 7 năm, bầu theo nguyên tắc đa số.Nếu nước tất cả vua thì vua được truyền ngôi theo chếđộ thế tập (cha truyền nhỏ nối).
Tổng thống được chọn vào số các thànhviên của Nghị viện. Tổng thống được bầu hoàn thành phải tuyên thệtrước hai viện, đại khái rằng: "Cứ giữ theo Hiến phápdân chủ, ko phản bạn, không tuân theo đảng nàychống lại đảng kia, cứ giữ công bình, nếu cólàm bậy thì dân nó truất ngay".
Chính phủ (nội các) do Nghị viện bầu ra,gọi là Quốc vụ viện. Nội những gồm khoảng 20 Bộ trưởng hoạtđộng tích cực vào trách nhiệm về lãnh vựcchuyên môn của mỗi người ("chứ không phải ăn rồi ngồikhông như các ông Thượng thư ở ta")22.
Viện tư pháp: Viện này quản lýcác quan lại chức xử án với công việc xétxử trong nước. Những quan xử án không phải docác quan tiền cai trị (hành chính) kiêm nhiệm nhưở xứ ta thời quân chủ mà là những người đãhọc thông thạo luật lệ Cơ quan tư pháp gồm quyềnxét xử cả thường dân lẫn thiết yếu phủ nữa. Tưpháp có quyền độc lập, khi xét xử, quan liêu xửán chỉ theo đúng pháp luật với lươngtâm của mình.
Ngoài ra, vào cơ chế quyền. Lực ấy, cónhững điểm đáng lưu ý sau đây:
Vai trò của đảng phái chính trị:Theo Phan Châu Trinh, chế độ nhiều đảng cần thiết để đảm bảo chếđộ dân chủ. Đảng đa số vào Nghị viện làm hậu thuẫn củaChính phủ, đồng thời thường xuyên gồm sự đối lập củaĐảng thiểu số Nhờ đó kiêng được những sai lầm:"Còn bao gồm phủ thì cũng bởi do 2 viện ấy màra. Nhưng mà lại phải giao quyền cho chiếc Đảng nàochiếm số nhiều trong hai viện ấy thì mới được tổ chức Quốc vụviện (…). Nếu cái gì mà làm khôngbằng lòng dân thế như thế nào cũng bao gồm người chỉtrích. Bởi vì chưng ở trong Hạ nghị viện thế như thế nào cũngcó nhì đảng, một đảng tả, một đảng hữu, nếu mẫu đảng tảchiếm số nhiều nhưng mà cầm quyền vào nước, thì đảng hữunó coi xét, chỉ trích, cho nên muốnlàm bậy cũng cực nhọc lắm"23.
Vai trò của pháp luật: Chế độ dânchủ pháp trị được xây dựng trên một nền phápluật hoàn chỉnh, ổn định. ông viết: "Dân trị tứclà pháp trị". Pháp luật định ra quyền hạn, nhiệmvụ của công ty cầm quyền, của từng chức vụ, cơ quan liêu trong bộmáy đơn vị nước, từ người thấp nhất đến người cao nhất. Mọingười đều bình đẳng trước pháp luật. Phan ChâuTrinh viết: "Nhưng cơ mà thế như thế nào mặc lòng, vào nướcđã bao gồm pháp luật kỹ càng, cái quyềnchính phủ tất cả hạn định, bao giờ vượt ra khỏicái quyền hạn của mình thì không được,nên dẫu muốn áp chế cũng ko biết thò rachỗ nào. Vả lại,khi có điều gì phạm đếnpháp luật, thì người nào cũng như người nấy, từông Tổng thống đến đến một người dân bên quêcũng đều chịu theo pháp luật như nhaư”24
1 Nguyễn Văn Dương, Phan Chu Trinh tuyển tập, NxbĐà Nẵng, sđd, tr 783.
2 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 815 - 816.
3 Phan Bội Châu, toàn tập, Tập 6, NxbThuận Hóa, Huế, 1990, tr 116.
4 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 543 – 541.
5 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 44.
6 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 807 - 808.
7 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 809.
8 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 783.
9 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 783.
10 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 817.
11 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 783.
12 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 784.
13 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 783.
14 Thu Trang, những hoạt động của Phan Chu Trinh tạiPháp (1911 – 1925), Nxb Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh, 2000,tr175, 178.
15 Huỳnh Thúc Kháng, Thu từtùng thoại, Nxb, NamCường, sài Gòn, 1951, tr.176.
16 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 269.
17 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 270.
18 Nguyễn Văn Dương, sđd, tr 354 - 355.
Xem thêm: Phân Tích Nhân Vật Vũ Nương Trong Chuyện Người Con Gái, Nam Xương Hay Nhất
19 Trần Văn Dầu. Hệ ý thức tư sản vàsự thất bại của nó trước nhiệm vụ lịch sử , Nxb Khoa họcxã hội, 1975, tr.437.